Temoyê kurê Mamoyê Dasinî kiya?Tariq Heso

Temoyê kurê Mamo êke ji qehremanên Ezdî berevanî ji Ol û Ax, Ziman, kiltûrê xwe kirya. Dayîk bûyê devera Qersêya û xelkê gundê Sînekêya li bakûrê kûrdistanê ji binemalek Êzdayîya û berevanê ji Ola Ezdayî kirya bi hemo hêza xweva wek şervanek bixîretu xêrxewaz jibo miletê roj persta serê xwe daya li wextu demên firmanên giran, li sala 1870 li hêla serhedê û Qersê dijî dagîrkerên Erebên Îslamî dema hêrş dikrin ser deverên wane bi palpiştiya Empratotiya Osmanî, her linav beyîna 1875 – 1879 êkgirtineg pêkanî ligel Îsa Axaî jibo berevanî kirnê ji Ax û namûsa gelê xwe piştî nav û dengê wî pir belavebûyî bi mêranî li deverê wek serkirdeyek leşkerî hat qebûlkirin dijî dagîrkeran u di gelek Şeranda pişkdarî kirya bo mînak ligel Mîr Hûsên begî Dasnî li alyê wanê û gelek caran Çepergirtina u şerkirya dijî hekometa Osmaniya û hevalên wane ji serôk hozên kûrd ji caş û xwefroşên kûrd ewên dijî koka xwe ya Ezdayî şerdikirn.
Dikarîn bêjîn Temoyê mamo berdewan Şîrê xîretê kêşaya û daniya ser milê xwe li hêla Qersê u heta dawya jîyana xwe, hertin miletê wî bi mêrxasî li qelem daya, lê bi mixabinîva her ji nişkêva li sala 1910 ji egerê nexweşiyekê cû ber dilovanya xwedê. Li sala 1914 – 1915 ev binemala weka tevaya xelkê deverê ji neçariya xwe cihê bavû kalan hêlan derbazî Ermenstanê bûn wê li wênderê akincîbûn li çend Gundên Ermenstanê weka gundê ”Heko û geltû, Savunçî … û hind” li tevaya gundên “nahya Talînê” Êzdî lihev civyan û cih girtin.
Temo Axaî dû qîz u êk kur hebûn, lê dema welat bicî hiştî êk kur mabû navê wî Qeşeng bu belê her dû qîzên wî cûna rehmetê ji egerê nexweşyan, Qeşeng ligel diya xwe welat bicî hişt û derbazî çemê arazê bûn ber bi Ermenstanê ve derkeftin û kocberbûn.
Lê Qeşengê kurê Temoyî jiyana xwe berdewam dikir li gundê “Zurba” li Ermenstanê heta sala 1920, her bo zamîn êk ji nevyên wê niha di bêjnê Temoyê mirazê qûbek li wî gundî avakirya û di bêjnê qûba tawsî Melek u nîşana rojê liser danî ya, ev qûb nêzîkî 40 km ji qûba mêrên dîwanê dûrdikeva ewa rehmetyê apê Mîrzayê Çoloyî bi sax ya xwe avakirî li sala 2019 ji egrê viyana wê bo navê Ezîdyatî u kltûrê resen bi tayîbet gundên Êzîdyan ewên Ezdî lê dijîn, her bo zanîn dema komara Mehabadê şkestî Barzaniyê mezin birêka çemê araz û ew rêka firmanên giran Êzîdyan daya berxwe lê derbazbûyîn kehşte Ermenstanê û berê xwe da nava civaka Ezdî li wênderê milet lê derkrfit xwedan, hingî digot nabit Ezdî bên jibîrkirn cûnkî koka mena û em Ezdîna ji bavu kalan de ew rastiyek dîrokiya.
Lê Qeşeng Axa liser demê hekûmeta Sovyêta berêda ew derkefit qeçax liser ciyayê Ermenstanê şerdikir dijî hekûmeta Sovyêtê li nahiya ”Talînê” nêzîkî 80 km dûrî Yêrîvanê na cûnkî di wan delîvên naxweşyan da hekûmeta Ermenstanê beşk bû ji dewleta Rûsya mezin u givaştina hekûmeta Rûsî dijî Ezîdyan li alyekî û her wesa xwesteka Ermenan ew bû dû pîtan ”herfan” li dawye navê take kesê Ezdî zêde biken cûnkî wana dixwast di paşerojê da Êzidyan dinava gelê xweda bi helînin û li dawyê wek gelek Ermen bên naskirn, lê Qeşeng Axayî wek xîreta Ezdayî liser milê xwe qebûl nekir û çu ser ciya yî dest bi şerkir u ew ciya ta niha wek milek dirêj tê naskirn “ciyayê mile dirêja Qeşeng“ yê navdare piştî nemana evî mêrxasî ji şerî ev nav liser danî ji egerê vîna xelkê gundên dewrû berê wî ciyayî dema Qeşeng axayî hûkim lê dikir bi kesek zîrek û cewamêr û xemxor u mêrxasekî Ezdî dihat naskirn. Lê piştî hatiya girtin bi destên eskerên rûsî derbederî alyî yê sîbîrya kir wek sizadanek da qed ne vegerit li welat, lê di pêra Zarôkên wî pirsa wî dikirin cûn bo Moskovyê lê hîc encamek bi dest nekift û kûla giran di dilê wande ma heta ewjî çuna rehmetê li xerîbyan bê hevdû hemêz biken, miletê Ezdî ketin xemek gelek giran piştî çuna Qeşeng axayî u zarokên wî, ta niha tên li bîranîn linv miletî da.
Li wê devera Ermenstanê hoza Hesen Axayî ligel gelek hozên din weyên Ezîdyan bi hevra lê dijyan, ewbû binemala Hesen axa hoza Dasinya kêşa liser navê hoza xwe û jêra di gotin êla hesenya û niha liser navê wê tê naskirn. Lê xelik û nevyên wî heta niha wek binemal bilave bûma li Moskovê û Ermenstanê, lê bitnê êk nevyê wî “Tamoyê Mirazê” li Almanya dijîn û dibêjit em ji hoza dasnîna u cûda bûna me heya legel Hesenya lê divêt navê me her bimênt, her wesa dibêjit em u gelek hozên din yên Ezîdyan hena bihev re dijîn li Ermenstanê weka “Siybka, Zequrya ,dasniya … û hind“ her bo zanîn em ji Şengalê hatina wek kôka xwe ji egerê firmanên bê wijdan ewên dûjminên mirovayetê dijî mew tevaya miletê Ezdayî bikaranîn liser cihu warên bav û kalên me .

Jêder: Liser zarê nevyê wî “Temoyê Mirazê Qeşeng Axa” hatiya gotna.
Tariq Heso
[email protected]
Berlin, 24.02.2020